28 listopada 2019 w stołecznym Centrum Edukacyjnym IPN im. Janusza Kurtyki „Przystanek Historia” odbyła się ogólnopolska konferencja naukowa „Od PRL do III RP (1989–1990). Wybór między legalizmem a kontynuacją?”, zorganizowana przez Oddziałowe Biuro Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie.
Zapis transmisji na kanale IPNtv
Transformacja ustrojowa – której granice można (arbitralnie) wyznaczyć między rozpoczęciem obrad okrągłego stołu w lutym 1989 r. a wyborem Lecha Wałęsy na prezydenta i przekazaniem insygniów władzy przez Rząd RP na uchodźstwie do Warszawy w grudniu 1990 r. – do dziś budzi wiele sporów i emocji: zarówno w opinii społecznej, jak i w środowisku naukowym. Według najbardziej zagorzałych zwolenników tego blisko dwuletniego procesu, stanowił on jeden z najważniejszych i najjaśniejszych momentów w historii Polski, w którym udało się bez ofiar przeprowadzić naród od komunistycznej dyktatury do demokratycznego państwa prawa. Ów bezprecedensowy sukces osiągnięto dzięki mądrości i umiarkowaniu obu stron politycznego konsensusu: aparatu partyjno-państwowego i konstruktywnej opozycji. Według najbardziej gorliwych krytyków transformacji, była ona skutkiem zdrady solidarnościowych ideałów i „zgniłym” kompromisem, który pozwolił dawnej elicie bezpiecznie przesunąć się na kapitalistyczne tory, kosztem rozliczeń z totalitarnym ustrojem.
Wysoka temperatura tych sporów, a także fakt, że przejście od PRL do III RP dokonało się stosunkowo niedawno, powoduje, że problematyka ta często gości na ustach polityków i publicystów. W ciągu ostatnich trzech dekad powstało również sporo prac o charakterze naukowym (głównie z zakresu historii, ale też politologii czy socjologii), które starają się odpowiedzieć na pytanie, co tak naprawdę stało się między 1989 a 1990 r. w Polsce. Najbardziej znaną pozycją na tym polu jest z pewnością świetna praca prof. Antoniego Dudka pt. „Reglamentowana rewolucja” (Kraków 2004).
Większość analiz tego typu koncentruje się bądź na rekonstrukcji wydarzeń (w wymiarze ogólnokrajowym lub lokalnym), bądź na rozszyfrowywaniu motywacji poszczególnych aktorów i odtwarzaniu międzynarodowego kontekstu (reakcji Zachodu, Kremla, atmosfery „Jesieni Ludów” itp.). Wydaje się, że do tej pory w twórczości naukowej niedostatecznie zajęto się formalno-prawnym aspektem transformacji ustrojowej. Już wtedy, w zmieniającej się jak w kalejdoskopie rzeczywistości lat 1989–1990, uwadze opinii publicznej uciekł fakt, że w Londynie istniał rząd RP na uchodźstwie, którego główną misją było zapewnienie – na podstawie kontrowersyjnej konstytucji z 1935 r. – ciągłości ustrojowej państwa polskiego. Samo przekazanie atrybutów władzy prezydentowi Wałęsie odbyło się do pewnego stopnia przypadkiem, w dodatku wbrew opinii wielu działaczy emigracyjnych.
W 30. rocznicę początku procesu przejścia od PRL do III RP Oddziałowe Biuro Badań Historycznych IPN postanowiło bliżej przyjrzeć się temu legalistycznemu wymiarowi transformacji: stąd pomysł konferencji naukowej, podczas której specjaliści różnych dyscyplin naukowych – prawnicy, historycy, historycy idei, filozofowie, socjolodzy, antropolodzy – przedyskutowaliby tę specyficzną problematykę. W jaki sposób polityczne inicjatywy emigracyjne kultywowały ideę ciągłości państwowości polskiej „ponad” PRL? Jaki był oddźwięk ich wysiłków w społeczeństwie polskim i krajowej opozycji politycznej? Jakie były konsekwencje oparcia się na konstytucji PRL w reformowaniu państwa? Dlaczego nie powrócono do konstytucji kwietniowej? Jak wyglądało starcie idei pragmatyzmu, ciągłości i nowego otwarcia w myśleniu o demokratycznej Polsce? To tylko niektóre z pytań, które pragną poruszyć organizatorzy konferencji.
PROGRAM
9:10–9:30 – dr hab. Sławomir Godek, Ustrój Rzeczypospolitej w świetle konstytucji kwietniowej
9:30–9:50 – dr Magdalena Wilczek-Karczewska, Wzorce konstytucji kwietniowej
9:50–10:10 – prof. Grzegorz Jędrejek, Konstytucja kwietniowa a tożsamość konstytucyjna Polaków
10:10–10:30 – dr Tomasz Rzymkowski, Znaczenie ustawy konstytucyjnej z 23 kwietnia 1935 r. dla urzędu Prezydenta RP na wychodźstwie, w kontekście początków III RP
10:30–10:50 – Paweł Fiktus, Konstytucyjna ciągłość czy szukanie nowej drogi – nowelizacja Konstytucji PRL w 1989 r.
10:50–11:10 – dr Marta Paszek, Problem unieważnienia wyroków wydanych w sprawach politycznych w początkach Polski Ludowej
11:10–11:30 – dyskusja
11:30–11:50 – przerwa
11:50–12:10 – dr hab. Andrzej Zawistowski, Od Wilczka do Balcerowicza, czyli 12 miesięcy, które wstrząsnęły Polską. Przekształcenia systemowe w gospodarce w 1989 r.
12:10–12:30 – dr Sebastian Drabik, Plany kierownictwa PZPR w sprawie zmian ustrojowych i nowelizacji konstytucji PRL na przełomie 1989 i 1990 r.
12:30–12:50 – prof. Marek Kornat, Narodziny polityki zagranicznej III RP
12:50–13:10 – dyskusja
13:10–13:50 – przerwa
13:50–14:10 – dr Rafał Leśkiewicz, Ustalenia w tle. Przeobrażenia aparatu bezpieczeństwa w służby specjalne państwa demokratycznego (1988–1990)
14:10–14:30 – Bartosz Kapuściak, Zmiana czy kontynuacja? Zarząd II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego w latach 1989–1991
14:50–15:10 – prof. Krzysztof Tarka, Władze RP na uchodźstwie wobec transformacji ustrojowej w Polsce w latach 1989–1990
15:10–15:30 – dyskusja
15:30–15:50 – przerwa
15:50–16:20 – wykład – dr Michał Przeperski
16:50–17:10 – odpowiedź na komentarze, dyskusja panelistów
17:10–17:30 – dyskusja ogólna i zakończenie konferencji
Patronat medialny: „Biuletyn IPN”, TVP Historia, Radio Warszawa, Dzieje.pl, Historykon.pl
Informacje: dr hab. Patryk Pleskot patryk.pleskot@ipn.gov.pl.